በሀሌ-ነባሪ ትግረይት

በሀሌ-ነባሪ ትግረይት

መንገአት

ክልነ ክመ ነአምሮ፤ገቢል ኤረትርየ ምን ስዕ ቆምየት ልትከወን። እለን ቆምያት እለን ሇዏበ/ክል ምነን መክሰብ ወርዛቅ ኤረትርያ ተን። ሰበቡ ህዬ እብ ዓዳት ሰኒ ርዙቃት ሰበት ገብአየ። ክል-ቆምየት ከናይ ኖሰ ዓዳት ሀለ እግለ። ቀበት እሊ ዓዳት እሊ ህዬ ለትፈናታ በሀሊነባሪ (ሰዋሌፍ፡ ስርዏት፡ ቃኑን፡ ቅሰስ፡ ሕላይ፡ ፍትሕ፡ ብስር ወአምር፡ አግቡይ ነቢር ወእለ ሇመስሌ ---) ሇሸምሌ እግሇ ቆምየት መላሇይ ሇገብእ እግሇ ርዛቅ ሀሇ እግሇ። እሇን ቆምያት እሇን በሀሌ-ነባሪሀን ሕሽመተን ወሰርጎሀን ቱ።

በሀሌ-ነባሪ ሚ በህለት ቱ?

በሀሊ ነባሪ (Oral tradition) ተርጀመት ፋይሐት ለቡ መጃሌ ናይ ህግያ ቱ። ለትፈናተው ዐለማእ እብለ ትፈናተ አግቡይ ሸርሕዎ። ምናተ፡ እብ ዓመት ለሌትአመር እቡ ሸሬሕ ዓም ሀለ። ህቱ ህዬ እሉ ለተሌ ቱ፤ በሀሊነባሪ ምን ታርፌ እት ታርፌ (ምን ጂል-እት ጂል) እብ አፍ ለልተሐለላፍ ውርስ ዓዳት ረቂቅ (intangible cultural heritage) ቱ። ሇአግዯ ኣሇት መትሐሊሊፍ ናይ እሉ ርዛቕ እሉ ህዬ አፍ ቱ። አፍ ደለ ትበሃለ እብ ገበይ ድግም፡ ሕለይ፡ አጠዏሚቶ፡ ሐካኪቶ ወእሉ ለመስል ሇዏባዪ ዱበ ታርፌ ሇሐዱስ ሇሓለፉ በህሇት ቱ። እሉ መጃሌ እሉ ሇአግዯ አትሐዖዮቱ እግሌ ሽርሐት ዐሇማእ ‚አርወሐት ሇቡ ዓዳት አው ዓደት፡ኔብራይ፡‛ ሌቡለ። እሉ በህለት እብሉ ዓዳት እሉ ነብር፡ ሌትመቅረሕ፡ ሌትመረሕ፡ ሌትመተዔ፡ ሌትዏገሌ ወቅየሙ እት ሇሐፍዛ ክምሰሌ ገቢል ክምኩም ወእሙር እት እንቱ ነብር። በህሊ ነባሪ ሇአግዯ ጽበጥ ናይ ህግየ ሰበት ቱ፡ ንኡሽ ልግበእ ወ ዓቢ እብ ገበይ እሉ በሀሌ እሉ ሌትዏሇም። እግል መሰል ጅነ ንኡሽ ምስሌ ሕሊይ ሚድሌ ሌትኣመር፧ ምን እንብሌ፡ እት ወቅት ንእሽናሁ ዏሌቀት እት ህሊቱ። እሙ ተአተባቅሩ ወተአትሓሌይኡ እት ህላት ክእነ ትብሌ፤ እሶሇላ ሊላ መሳክብነ ማላ ንትርኤ ወንታላ መርኢት ኢንፋላ እሉ ፍሊን ሰኒ ኬሩ ሇሀበኒ ሌሕሇብ ወሌዑረኒ። ቀዲም-ሰኔት አባዩ በኬ ምን ብካዩ ሕሊዩ እንፈቴ ሰበት እሉ፡ በሀሌ-ነባሪ ድሩ እት ዏቦት/ዓቦት ወመትቀዲም ህግየ ሰኒ ዏቢ/ዓቢ ወ ቖሪቱ። እት ክቱብ እንዳ ትቀየረ አጅያሌ ሇዯርስ ምኑ ህዬ ህቱ ቱ። ===በሀሌ-ነባሪ ቆምየት ትግረ ሚ መስሌ/መስለ? === ቆምየት ትግሬ ሐቴ ምነ ስዕ ቆምያት ኤረትርያ ተ። እሇ ቆምየት እሇ፡ እብ አሳስሇ እት ሰነት 1997 እብ ደረጀት ወጠን ሇገብአ በሐስ፡ ዱብ ኤረትርየ ክም ህግየ እሞም ለልትሃገወ ሐድ ዎሮት ምልዮን ገብኦ ገብኦ። እሇ ህግየ እሇ እት ቀበት ኤረትርየ እት ቀለቅል ምፍጋር-ጸሓይ ወቀለቅል ምውዲቅ-ጸሓይ፡ አቅሊም ዓንሰበ ፡ ምግብ ወግብሇት ሌትሃገወ። እሇ ህግየ እሇ ምን ውሊዯ ወኬንመ ብዛሓም ብዔዲም ገበይሌ ሌትሃገወ። እልም ገበይሌ እልም ክም ትግርኛ፡ ብሉን፡ ናረ፡ ብዳዌት፡ ኩነመ፡ ሳሆ፡ ረሻይዳ ወእለን ለመስለ ቶም።
እብ ዴራሰት ሇኢትአከዯ ወሳይቅ ክመ ሇሐብሩ፡ እት ሱዳን ሐዴ ሰር-መሌዩን ገቢሌ/ገቢል ምፍጋር-ጸሓይ ሶዲን ሌትሃገየ። እት ሶዲን እግሌ ትግረይት ‚ሃሳ‛ ሌቡሇ። ክም ርጣነት እንዴኢኮን ክም ህግየ ናስኣመ ኢኮን። እብ አሳስ ክታብ ሜራስ፡ ‘ሃሳ’ ሐቴ ቀቢሇት ናይ መስር ክምሰሌ ተ ሇሀዴግ። እብ ብዔዴ እንክር ህዬ ‘ሃሰ’ ቀዯም ትግረይት ሇዏሇት፣ ትግረይት ግንዲብ እት ገብእ፡ እግሌ እሇ ናይ አዚ ትግሬ ሇወሌዯት ክምሰሌ ተ ሇኢትጠብዏ ክቱብ ናይ ገላ ባሕሲን ሸሬሕ። እት ተእሪክ ሀገጊት ኤረትርየ ምን ነአቀምት፡ ትግረይት ምን ሀገጊ ሴም እት ገብእ፡ መሌሀይ ከረ ዔብርየት፡ ትግርኛ፡ አምሐረኛ፡ ዏረብ ወግእዛ ተ። እሇ ህግየ እሇ እብ ዒመት ምን ቀዯም አሌፍ ሰነት ገቢሌ ሌትሃገየ ክምሰሌ ዏሇ፡ ናይ ክቱብ ህግየ ምን ትገብእ ህዬ ሐዴ 120 ሰነት ዋዴየት ክም ህላት ትትአመር። ክቱብ ትግረይት እብ ከአፎ ተንበተ ወመን አንበተዩ ሇሌብሌ ሰኣሌ መጽእ ገብእ? እብ አሳስ አቡነ ሙሰ ኣሮን እት መሕበር ጎማት ትግረይት ዔግሌ እት ዓማታት አክባር እት ሰነት 2007 ሇቀዯምየ ወረቀት መትአንባት ክቱብ ትግረይት ክእነ መስሌ፤ ክቱብ ትግረይት እብ ውሊዴ ካርጅ እንዳ ኢገብእ እብ ወሊዴ ዏዴ ተአንበተ። እሉ ህዬ፡ እት ሰነት 1866 ሇቀዲምያም ናይ ስዊዴን ሚስዮን፡ እት ባጽዔ - እምክለ፡ ወራታታቶም ክም አንበተው፡ ሇገቢሌ እብ ህግየ ትግርኛ ወአምሐርኛ እግሌ ሇአዴሩሱ አስተብዯው። ምናተ፡ መብዛሑ ሇገቢሌ ትግረይት ሌትሃጌ ሰበት ዏሇ ፍሂሞም አበ። ህቶም ህዬ፡ ሇድሌ ሇሀይ ክሌ-ነፈር እብ ህግየ እሙ ምን ዯርስ ሇሐይስ ቤሇው ከቀረረው። እት ፍንጌሇ እተ ወቅት ሇሀይ ሇአዯርሶ ሇዏሇው ምሁራም፡ ዲውዴ አማኒኤሌ ሇሌትበህሌ መንስዒይ ወተወሌዳመዴህን ገብረመዴህን ሇሌትበህሌ ወዴ ሽማንጉስ ታሕታይ፡ ትግረይት ሰኒ ሇአምሮ ሰበት ዏሇው። ምስሌ እሉመ ትግርኛ፡ አምሐርኛ ወብዔዲት ሀገጊት አሮበ ሌትሃገው ምን ገብአው፡ እብሉ በክት እሉ እንዳ ትነፍፍዏው ትግረይት እብ ከአፎ ክምሰሌ ትትከተብ እግሌ ሌሕፈዜ አምበተው። አዴሕዴ እት ሰደ ሐቆ ወቀይ ትሩዴ ትግረይት እብ ሕሩፍ ግእዛ ክም ትትከተብ አመርዯው። እምቡተት ወቀዮም ምን እንገኔሕ፡ እሰሌፍ እት ሰነት 1888 ‘አግአዜት ወቅርኣን፡‛ ሇሌብሌ ክታብ ትግረይት እግሌ አጅኒት አዲሇው። ሐቆሁ እት ሰነት 1889 እግሌ ዯያነት ክስታን ሇነፌዔ ወንጌሌ ማርቆስ እብ ትግረይት እንዳ ተርጀመው ጠብዏዉ። ሐቆ እሉ ሇክታብ ሚስዮኒን እግሌ ሌትነፍዕ እቡ አንበተው። ሇአግዯ አሳስ ክቱብ ትግረይት እሉቱ። ሐቆሁ ገዴም እግሌ በሀሌ-ነባሪ ሇሐፍዖው ውሊዴ ካርጅ ወውሊዴ ዏዴ እብ ትግረይት እግሌ ሌክተቦ አንበተው።

ትግረይት ኖሰ ዓማተ ምን አያቱ ለልብል ሰኣል ምን ነሀርስ ህዬ፡ ክልኦት ፍክር ህለው። ህቶም ህዬ፤
1. ትግረይት ወለት ግእዝ ተ።
2. ትግረይት ሕት ግእዝ ተ።
ምን ወቅት ረዪም እንዳ አንበተ፡ ትግረይት ወሇት ግእዛ ክምሰሌ ተ ሌትሀዯግ ዏሇ። እትሉ ወቅት ቅሩብ ሊኪን ጃምዒት ሀገጊት ሴም፡ ክምሰሌ ከረ ጃምዏት ልንዯን ወገላ ናይ ጀርመን፡ ትግረይት ምን በዱረ መጦር ከረ ግእዛ ወዏረብ ዏሇት ሇሌብሌ ፍክር ማጽእ ሀሇ። እሉ በሐስ እሉ ህዬ እግሌ ምኤምረት ለቀት ነአዛም ምኑ። ምናተ፡ ምስሌ ግእዛ፡ ዏረብ ወዔብርየት ሊተ ሞሊዴ ትሩዴ ክምሰሌበ ሊቱ እኩዴ ሀሇ። እብ ዒመት ትግረይት ተእሪክ ሇበ ህግየ ዏባይ ተ። ክእናመ ሌግበእ እንዴኢኮን፡ አስክ እሇ ክቱብ ሇሀሇ አክትበት ምን ምእት ክታብ ክም ኢበዚሕ ሌትአመር። ሇአግዯ ክቱብ ሇሀሇ አክትበት መንሀጅ (ካሪኩሇም) እት ገብእ፡ ብዔዴ ናይ ቅሰስ፡ ሽዔር፡ ክብት ቃሊት ወእለ ሇመስሌ አክትበት ደለ ሀሇ። አግዯ እግሌ ሌትሰሜ ሇቀዴር አክትበት ሊተ ዱብ በሀሌ ነባሪ ሇአተንከባቱ።

ዎሮት ምነ እት ሕፍዛ በሀሌ-ነባሪ ሇከዴመው ወዴ መንሰዔ ሊቱ ነፈዔ ወዴ-ዔትማን ቱ። ነፈዔ ወዴዔትማን ምስሌ ናይ ህግየ ቄዴራይ ሊቱ፡ ኢኖሉትማን እንዳ ገብአ ሇትፈናተ በሀሌ-ነባሪ (ሕሊይ፡ ዴግም፡ ሐካኪቶ፡ እሱሌ፡ ስርዏት፡ መርገም፡ መዴሐር፡ ገበይሌ፡---) ወእለ ሇመስሌ ሐፍዖ። እብ ዛያዯት ዱብ ሽዔር እንዳ ረከዖው ህዬ እት ሰነት 1913 ዎሮት 717 ሽዔር ሇጸብጠ ክታብ ጠብዏው። እተ ወቅት ሇሀይ ዱብ ኤረትርየ አወሊይ ክታብ ሽዔር (ሕሊይ) እግሌ ሌግበእ ቀዴር። እተ ክምሰሌሁመ ሇትፈናተ አዴጋማት ወብዔዴ በሀሌ ሇጸብጠ ክታብ ቀዯሙ ጣብዒም ዏሇው። ሐቆ እሉ ዱብሇ ትፈናተ ወቅት እግሌ ዴራሰት ወዱን እንዳ ትበሀሇ እት ምዴር መንሰዔ አክትበት ሌትጠበዔ ዏሇ። ሇአግዯ ዱብ ትግረይት ተቅዪር ሇአምጽአት ምስዲር ሊተ፡ ጀብሀት ሸዔብየት እት ሰነት 1976 እት ሳሕሌ እብ ትግረይት መዯረሰት እንዳ ፈትሐት እግሌ ተአዴርስ ክም አንበተት ቱ። ዱብ ሰውረት ብዛሓም ነአይሽ ውሊዴ ትግረ ሰበት ዏሇው፡ እብ ትግረይት ሇትከተበ አክትበት እንዳ ጠብዏት ምህሮ ን዗ም አንበተት። እሉ አክትበት እሉ ህዬ ብዛሓም አፍረ። ሐቆ ሕርየት ሇአክትበት እንዳ ተሓየሰ ጂሌ ሐዱስ ዯርስ እቡ ሀሇ። ዮመቴ ዱብ ኤረትርየ ሇገብአት ዏዴ እብ ትግረይት ሇተአዯርስ ናይ ኖሰ መዯርሰት ህላት እግሇ። ምስሌ እሉመ ህዬ፡ በርናምጅ ተሇፍዛዮን፡ ሬዴዮ፡ ጀሪዯት ወመጀሇት ሇትመሌክ ሐቴ ምነ እሙራት ሀገጊት ጋብአት ህላት። እሉ ክቱብ ሇከስስ እት ገብእ፡ እብ መጦሩ ሇትፈናተ ተማሲሌ፡ አፍሊም፡ ኮሜዱታት፡ ሐሌየት፡ አሽዒር ወእለ ሇመስሌ በራምጅ ሌትዲላ እበ ሀሇ። እብ ፍንቱይ እት ሕሊይ ወአፍሊም ምስዲር ባትከት ህላት። አግሌ ምሰሌ አስክ እሇ፡ 10 ሇገብእ ዏባዪ መሰሌሰሊት፡ ክሌኦት ፊቸር ፊሌም፡ ምን 100 ወሇዔሌ ተማሲሌ፡ ሞኖልጋት ወእለ ሇመስሌ ደለይ ሀሇ። እሉ ሇትሸቀ አፍሊም ወተማሲሌ ህዬ ሰኒ ወአማን መትጃግራይ ወሒሇት ሇቡ ቱ። እሉ ክእነ እት እንቱ፡ እሇ ተእሪክ ዏቢ ሇበ ህግየ ገቢሇ ክምሇ ሌትሐዚ ከዴመየ እግሌ ሌትበሀሌ ኢቀዴር። እሉ አስባቡ ብዜሕ ምንማ ቱ፡ ገሉ ምኑ እግሌ ኒበሌ፤

• መንፍዏት ህግየ እም ኢፍሂም
• ዔሩብየት መተብዕት፣ በህሇት ትግረይት ዏረብ እግሌ ተአብዳቱ፡ ወዏረብ ህዬ ህግየ ዱና ተ፣ ብሂሌ፣
• እስትዔማር /እስትዕመት እግሌ ሀገጊት ኤረትርየ ክምሰሌ ሌትቀበረ ሰበት ወዯ፣
• ሇገቢሌ ቀዯም ሕርየት ክምሇ ሇአትሐዚ በክት ዴራሰት ሰበት ኢረክበ፣
• እምበሇ ሕኩመት ሇትወዴዩ፡ ውሊዴ ትግረ አክትበት፡ አፍሊም፡ ተማሲሌ ወብዔዴ በራምጅ እት ሸቁ ህግያሆም ሰበት ኢከዴመው ወእብ ፍንቱይ ትጃር ወዲርሳም።
• ዱብ አፍሊም፡ ሕሊይ ወተማሲሌ ማሌ አትፈረሮት ክም ሐራም ሰበት ነስእዉ፡
• ቀዯም ሰውረት ሇዯርሰ አዲም መብዛሑ እብ ዏረብ ሰበት ዯርሰ ትግረይት ክም መትጃግረይት ዏረቢ እንዳ ነስአየ ኢሌትአየስ እበ።

ክእናመ ሌግበእ እንዴኢኮን ትግረይት አስክ እሇ ሀሇዮተ እስብትት ህላት። እግሌ ትጠወር ገብአት ምን ገብእ ህዬ፤

• ሶፍትዌራት አጠወሮት
• ክብት ቃሊት (ቃምስ ኣዲሇዮት)
• አምር ክቱብ አጠወሮት (ቅሰስ፡ ኖቨሌ፡ ነባሪ-በሀሌ ሐየቦት---)
• አፍሊም፡ ተማሲሌ፡ ሞኖልግ፡ ቀነዋት ኢንተርኔት፡ ሕሊይ፡ ሽዔር ወሇመስለ ቀዯሞት)

እግሌ እሉ ታክያት ወዓማት ሇገብእ ህዬ በሀሌ-ነባሪ ቱ። በሀሌ-ነባሪ ክለ ሇሰዋሌፍ፡ ሇመዴ፡ ስርዏት፡ ቅየም፡ ሕሊይ፡ ሽዔር፡ መቅዯረት፡ ዔሽረት፡ ዏገሌ፡ ፈን--- ዱቡ ሰበት ሀሇ፣ ምን አፍ ዏባዪ እንዳ ከምከምነ እግሌ ንክተቡ ወንጥብዐ ወጅብ። መጃሊት በሀሌ-ነባሪ ትግረይት ሚ መስሌ? በሀሌ-ነባሪ ሇትፈናተ መጃሊት ሀሇ እግለ። ገላ ምኑ እግሌ ንስሜ፤

• በሀሌ-ነባሪ ሕጼ ወህዲይ
• በሀሌ-ነባሪ ሞት ወቀብር
• በሀሌ-ነባሪ ሐውሌየት ወመሀረጃናት
• በሀሌ-ነባሪ ፈራሰት ወኤማን
• በሀሌ-ነባሪ ትሌህያታት አጀኒት (ሐካኪቶ፡ አተባቃር፡ ናይ ዒዲት ርያዯት ክምሰሌ ከረ ቢብ---)
• በሀሌ-ነባሪ አፍትሓት ቤት-አብ (ዔርፊ)
• በሀሌ-ነባሪ ተእሪክ ወጅንስየት
• በሀሌ-ነባሪ ሕሊይ፡ ሽዔር፡ ሙሲቀት፡ ስስዑት
• በሀሌ-ነባሪ ሐርስ ወርዔዮ ንዋይ (አግቡይ ሐርስ ወርዔዮ)
• በሀሌ-ነባሪ ሓሇት መንበረት (ሙነት)
• በሀሌ-ነባሪ ሳሪ-ማሪ (ስራይ ዏዴ)
• በሀሌ-ነባሪ አምር ፍዯእ (እብ ከዋክብ መትመርሖት)
• በሀሌ-ነባሪ ኬወ፡
• በሀሌ-ነባሪ ሙነት ወገበይ ሽቅየቱ
• በሀሌ-ነባሪ ምዯሕ ወተሉሇት
• በሀሌ-ነባሪ ሽንገሊት (ስመያት፡ ክሸባት፡ እተባት፡ ዏሇት---)
• በሀሌ-ነባሪ አምር በሐር
• በሀሌ-ነባሪ ብስር እዳ (ጸርብ፡ ብነ፡ ፍንቲት መቅዯረት)
• በሀሌ-ነባሪ ሰርጎ ወሌብሰት
• በሀሌ-ነባሪ ሺመት (መትሸያም ወመትሸዒር)

እሉ ክለ እብ አፍ ሰበት ሌትሐሊሇፍ ወንኡሽ እቡ ሰበት ሌትበኔ፡ ሰኒ ምህም ጋር ቱ። እሉ ምን ኣመረው ቱ ከረ ፕሮፌሰር ኢኖሉትማን በሀሌ-ነባሪ እግሌ ሌወስቆ ሇጀረበው። በሀሌ-ነባሪ በዱር እብ አፍ ሌትዯገም ወሇሐሌፍ ነብረ። አዚ ሊኪን ዋሌዳን ሇዏባዪ እት ሇሐሌፎ ገይሶ ሰበት ህሇው፡ ምን አፍ እት አፍ እንዳ ተርፈ አጀኒት ምስሌ ሞባይሊት ኑግ ሌብል ህሇው። ዒዲትነ ህዬ እት በዳ ገይስ ሀሇ።

ቀዯም እሇ ነባሪ-በሀሌ እግሌ ሐየቦት ወሕፍዖት ሇገብአ ወራታት

ዱብ እሉ ሽቅሌ እሉ ሇትሰርገሇው አንፋር፡ ክመ ቀዯም እሇ ሇትሸርሐ፡ ፕሮፌሰር ኢኖሉትማን ወዴጀርመን ወቡነ ነፈዔ ወዴ-ዔትማን ቶም። ህቶም ዱብ ክለ ገበይሌ ትግሬ ሇነብር እቱ አካናት እንዳ ሄረረው ሇትፈናተ ነበሪ-በሀሌ ጀምዏው። ሇአወሊይ ክታቦም ህዬ፡ እት ሰነት 1910 እት ሉዯን ጠብዏዉ። ሇአወሊይ ክታብ ሇትፍናተ አዴጋማት፡ ቅሰስ፡ በሀሌ ወብዔዴ ሇጸብጠ ዏሇ። ሐቆ እሉመ ወራታቶም እብ አተሊሇይ ሕሊይ ሐየበው። ዎሮት ምነ ስርጉሌ አሽቃልም ህዬ ሇዱብ ሰነት 1913 ሇትጠብዏ ክታብ ሐሌየት (አሽዒር) ቱ። እሉ ክታብ እሉ ሇትፈናተ ሕሩይ አሽዒር ብዱቡ። ሇዱቡ ክምኩም ሇሀሇ ህዬ፤

• ሐሌየት መንሰዔ (ቤት አብርሄ ወቤት-ሸሐቀን)
• ሐሌየት ቤት-ጁክ
• ሐሌየት ማርየ
• ሐሌየት ዏዴ-ተክላስ
• ሐሌየት ዏዴ-ትማርያም
• ሐሌየት ዏዴ-ህብቴስ
• ሐሌየት ቤት-መዏሇ ወቤት በዏሾ
• ሐሌየት ጅመጃን
• ሕበርበሮ ምን ክሌ-አካን።

እሉ እንዳ ከምከመው ጠብዏዉ ወአስክ እሇ ዮም መወሌቢ (መርጀዔ) ጋብእ ሀሇ። እምበሌ እሉ ሐቆ ሕርየት እብ ክሱስ ነበሪ-በሀሌ ሑዴመ ሌግበእ እንዴኢኮን ሇትፈናተ አክትበት ትተብዏ። ገላ ምኑ እሉ ሇተላ ቱ።

• እት ሰነት 2002 መክተብ ሕስር ዒዲት ወዙረት ተዏሉም ሇጠብዏዩ ‘ኖር’ ሇሌብሌ ክታብ ገላ አዴጋማት ምስሌ ሕሊዩ ብዱቡ።
• እት ሰነት 2007 ዴግም ሰብ በዱር ሇሌብሌ እት አጀኒት ሇረከዖ እብ እስታዛ መሐመዴዏሉ እብራሂም ጥቦዔ ቱ። እተ ከምሰሌሁመ ከዋክብ ሇሌብሌ ክታብ ጣብዔ ቱ መሐመዴዏሉ እብራሂም።
• እት ሰነት 2008 እብ መራዏየት መክተብ ሕስር ዒዲት ወዙረት ተዔሉም መሐመዴስዑዴ ዐስማን ወመሐመዴ እዴሪስ መሐመዴ ሇከተበዉ ‘እፈ’ ሇሌብሌ ክታብ፡ አዴጋማት ወሕሊይ ትጠብዏ።
• እት ሰነት 2010 መርሑም መምህር ሙሰ ኣሮን ወዯሳላ በረኸት እንዳ ከትበዉ እብ ጤብዏት ሕዴሪ ሇትጠብዏ ክታብ ‘ሜራስ’ እግሌ ብዜሕ መጃሊት ነባሪ-በሀሌ ሇከምከመ ቱ።
• እብ ቅስም መናህጅ ሇትፈናተ እግሌ ቅራአት ወምር ሇሰዳ ናይ ዴግም አክትበት ጥቦዔ ቱ።
• እትሉ ወቅት እሉ ህዬ ዱብ ሕሊይ (ሽዔር ሰብ በዱር ላጠ ሇረከዖ) ክታብ ዏቢ እብ መራዏየት መፈውዴየት ዒዲት ወርያዯት እስታዛ መሐመዴስዑዴ ዐስማን ሇአትዲሌዩ ሀሇ።
• እምበሌ እሉመ ሇትፈናተ እግሌ አጀኒት እንዳ ትበሀሇ ሇትዲሇ ወሇኢትጠብዏ ክቱብ በሀሌነባሪ ሀሇ። ምናተ፡ መቅዯረት ሇሐዚ።

ትግረይት እብ በሀሌ-ነባሪ ሰኒ ታጅረት ተ። እብሇ ትፈናተ መጃሊት ዏዯዴ ሇአሇቡ አክትበት እግሌ ሌጠበዔ ቀዴር። እሉ ምን ቅሰስ ከያሌ ወኬን ቱ።ዱብ በሀሌ-ነባሪ ሇሌትረከብ ቅየም ወጽበጥ ሰኒ ምህም ቱ፣ እቱ እንዳ ረከዛነ ሸቄነ ምን ገብእ ርዛቅ ዒዲትነ እትንዳ ተሐፈዖ ዛሕረት ታርፌነ እግሌ ሌግበእ ቀዴር።

ገላ አምሳሊት ምን በሀሌ-ነባሪ

በሀሌ-ነባሪ ሰኒ ምህም ወሇበዛሐ ክፋሌ ዒዲርት ጻብጥ እት እንቱ አዲም ሰኒ ኢሌፍህሙ። መንፈዏቱ እንዳ ፈሀመ ህዬ ኢሸቄ እቡ። ምናተ፡ እግሌ ክለ መጃሊት ህግየ ጻብጥ ሇሀሇ እሉ አርእስ እሉ ቱ። ዛያዯት ፈሀም እግሌ ሌግበእ እግሌነ ገላ ምኑ እግሌ ንህዯግ ቱ።

1. ፍቴሕ ቤት-አብ

እት መዯት ቅዴምት ክእነ ክምሰሌ ዮም ሕኩመት ወሕክም ይዏሇ። ሰበት እሉ፡ ሇገቢሌ ኖሱ እንዳ ትዋፈቀ ናይ ሕበር አፍትሓት ቤት-አብ ሇአፈግር ወእቡ ሌትሐከም ዏሇ። መብዛሑ መናጥቅ ገቢሌ ትግሬ ህዬ ሇትከተበ አፍትሓት ቤት-አብ አው ዔርፊ ሀሇ እግለ። ገላ ምኑ ህዬ፤

• ቃኑን ዔርፊ ቢን-ዒምር
• ቃኑን ዔርፊ ገቢሌ ሳሕሌ
• ቃኑን ዔርፊ ገቢሌ ማርየ
• ቃኑን ዔርፊ ገቢሌ መንሰዔ
• ቃኑን ዔርፊ ገቢሌ ቤት-ጁክ
• ቃኑን ዔርፊ ገቢሌ ሰምሀር---- ወሇመስለ ሸምሌ።

እሉ ሇገላሁ ክም ቃኑን መዯኒ እት ገብእ፡ ሇገላሁ ቃኑን ጀሪመት (ጅናኢ) ቱ። ዔርፊ ገበይሌ ትግሬ ምን ሽንርብ አስክ ሞት (ዴየት) ሇሐቅክም። እተ ክምሰሌሁመ ዑረት ወአከይ-በህሌ ሇሸምሌቱ። ገቢሌነ አስክ አዚ እብሉ ዔርፍታት እሉ ሌትመረሕ ሀሇ። ሕኩመትመ እንዳ ትከበተቱ ቀዴያት ዴየት፡ ሜራስ፡ ህዲይ ወሽንርብ እብ ዔርፌ እግሌ ሌትሐከም አስበተት። እሉ እብ አፍ እት ሌትሀዯግ ሇጸንሐ ወአዚ እንዳ ትከተበ ውሱቅ ሇሀሇ። እሉ ዔርፍታት እሉ ውሕዯት ወመንገፎ ገቢሌ እግሌ ሇስበቶት ድሩ ሰኒ ዏቢቱ። እትሉ ወቅት እሉ ወዙረት ዏዴሌ ኤረትርየ ገላ ጀርቤታት ዋዴየት ምንመ ህላት፡ ክምሇ ሌትሐዚ ተሐፈዖ እግሌ ሌትበሀሌ ኢቀዴር። እግሌ መሰሌ እትሉ መጃሌ እሉ ክም መሰሌ ስቆ እግሌ ንርኤ።

ስቆ

ዱብ አፍትሓት ቤት-አብ ሇቀዲም፡ ሇትሳትዴፍ ዏገብ ወብቆት ሐቴ ከእተ ድሇ ክም ትርሄ ትገብእ ዏሇት። ሇትገብአ ጠሬዔ፣ ሇወዯ ሌትዏገብ ወከስር፣ ሕደዴ ሇኬዯ ሌትአዯብ ከገበዩ ጸብጥ። እግሌ መሰሌ እት መዯት ቅዴም ወአዚመ ምን ገብእሌ ቤት-አብ ሇገብአት ጋሪት ምስሌ ጋብህወ ነብረው። በአስ መጽአ ምን ገብእ ምስሌ፡ ዴየት ሐቆ ተሐዚት እብ ገበይ ዔምዯቶም አው ሹሞም እት ክሌሽንጉሌ እንዳ ትካፈሇት ትትሀየብ። ሽንርብ ሐቆ ጀሬት ህዬ ቀሊሌ ሰበት ገብአት ሇፍሮዔ ክምሰሌ ዯፍዏ ገብእ። ዱብ ክእነ ሇመስሌ ጋራት ወሮት ምነ ቤት-አብ፡ ሇሌትሐዚ ጠርቅ ሂበት ምን ሇአቤ፣ አው ህዬ ክሌድሌ ስሕት ምን ገብእ፡ እብ ሰበቱ ህዬ ክሌድሌ እንዳ ትገዯበው ከሳር ምን ትጀሬ ዱቦም፣ ምን ሸር እግሌ ሌትከረዔ እንዳ ገመዉ ወመክረዉ ምን ኢሰሜዔ፣ ክሌ-ድሌ እግሇ ዏዴ ምን ሇአከፍእ፣ እብ ዒመት ስሜት ዏደ ምን ሇአከፍእ ወእግሌ ሌሰይሕዉ ምን ሇሐ዗ ምን ኢሌትሰየሕ፣ ቤት አብ እንዳ ገሜት ስቆ ትቀርር ዱቡ። ከስቆ ሚ በህሇት ቱ ወእብ ከአፎ ገብእ? ዏገቡ ሇበዛሐት፡ ምን ቤት-አብ ሇፈግረ፡ እምበሌ ገበሌ ቀይዴ ሇበትከ፡ ቤት-አብ ክእነ ሇተላ ትወዯዩ፤ ቀዯም ክለ አዲም እንዳ ትገሰው (ምን ብዔዲም ገበይሌመ እግሌ ሌሕዯሮ ቀዴሮ) ‚ፍሊን ወዴ ፍሊን ምን እሇ ዮም ወሐር ክም ሑነ ኢንአምሩ፡ ኢወሇዴናሁ ወኢወሌዳነ፡ ኢንነአዌ ዱቡ ወኢሌአዌ ዱብነ፣ ዱበ ህቱ ሇወዯየ መስኡሌየት ይእንረፌዔ፣ ሳቃሙ ህላነ፡‛ እንዳ ቤሇው፡ ዱብ ዔጫይ ጭሬመት አው ቀጥፈት እንዳ ሰቀው፡ ‚ክእነ ሰቀቅናሁ፡ አው ፈንቴናሁ፡‛ ሌብል። እሉ ወቀይ እሉ ዮመቴ እብ ዯረጀት ዴወሌ (ሐዛር፡ እገዲ፡ sanction) ሌትበሀሌ ሀሇ። ዋሌዳነ ቀዲምያም ሊኪን ቀዴም አምኣት ሰኖታት ሌትነፍዕ እቡ ዏሇው። ሐቆ እሇ ገዴም ሇጀሬት ምን ትጀሬ ዱቡ ሌትሐሰር እቡ አሇቡ። ሇነፈር መንበረት ክምሰሌ መረት ዱቡ፡ ምን ዏገቡ እንዳ ትሰይሐ፡ ‚ዏገብኮ ሐሰብኩም ሳምሑኒ፡‛ ቤሇ ምን ገብእ፡ ምን ሐዱስ ሇስቆ ሌትረፈዔ ምኑ። እት ሰሩ ገላ ገበይሌ ስቆ አስክ አዚ ገብእ ሀሇ። ክእነ ሇመስሌ እብ ዴግም አፍ ሇረከብናሁ ጋራት ሀሇ። እብ ክሱስ እሇ ጋሪት እሇ ዯአም እት ክታብ ሕሊይ ኢኖሉትማን (እት ሰነት 1913 ሇትጠብዏ) ክቱብ ቃርብ ሀሇ።

2. በሀሌ ንዋይ

ንዋይ እት ገቢሌ ትግሬ ርዛቅ ዏቢ፡ ስሙይ ወፍቱይ ቱ። እብ ሐረስ እሉ ህዬ፡ ሇትፈናተ አስማይ፡ አተበቃር፡ ሕሊይ ወብዔዴ ሓጃት ገብእ ወሌትበሀሌ እግለ። እግሌ ንዋይ ሇሌትሐላ ሰኒ ብዜሕ ቱ። ክሌነ ክመ ነአምሩ ክምሰሌ ከረ ፈናን ሓምዴ ዏብዯሇ ወወዴ-ጅዓፍ እግሌ ንዋይ ብዜሕ ሓሌያም ቶም። ሕሊይ እንክር እንዳ ከሬነ እብ ክሱስሇ ብዜሕ ሇኢንአንተብህ እቡ አስማይ ወሓባር ሐ ላጠ ምን እንርኤ ሰኒ ብዜሕ ቱ። አስማይ ወሓባር ሐ ሐ እብ አስማየ፡ እዛነ ወሓባረ ትትፈናቴ። ከገላ ምኑ እግሌ ንስሜ፤ ሓባር ሐ - ሐመር ሕብር ቀዬሕ ሇበ፡ ሐወይት - ሸግራይ ሕብር ሇበ ግረ - ሕብረበሮ ሕብር ሇበ ሶመይት - ጥበዔ ጸዔዯ ሇብዱበ በርሀ - ጽዔዯ ሕብር እት እንቱ፡ ጸሉም ሇትሓበረ ዱቡ በርሀ-ጣሇ - ዲምቅ ጸዔዯ ሕብር ወቀዬሕ ሇትሐበረ ዱቡ ዓዯበይት - ገኖበተ እብ ጥበዔ ጥበዔ ሇትገሌበበ፣ እብሉ ሕብር እሉ ላጠ ብዜሕ እግሌ ንስሜ እንቀዴር። ዓዯበይት - ዓዯበይት ጣሇ፡ ዓዯበይት-ጸሊም፡

ዏዯሌወይት - ሕብር ገኖበተ ጥበዔ ጸሉም ሇብዱቡ ወሰኒ ዏቢ ቱ። እብሉ ሕብር እሉ ዏዯሌወይት ጣሇ፡ ዏዯሌወይት ጸሊም ወእለ ሇምስሌ። ብዔዴመ ክምሰሌ ከረ - ክምሆሇይት፡ ዕፋይት፡ ዴሪት፡ ጎበይት፡ አሽዏሌ ወእለ ሇመስሌ እግሌ ንስሜ እንቀዴር። አስማይ ሐ - አስማይ ሐ ሰኒ ብዜሕ ቱ። ክም መሰሌ ገላ ምኑ እግሌ ኒበሌ እንቀዴር። ሀብረም፡ ሀዖዛ፡ ሉቤ፡ ሐሇንጊ፡ ሐምቦክ፡ ሐሪረት፡ ሓጠመት፡ ሔረ፡ እት አክማም፡ መርከብ፡ መሀሮት፡ ሕንጁረት፡ ማመት፡ መቴሇ፡ - እብ ክእነ አምኣት ሇገብእ አስማይ እግሌ ንስሜ እንቀዴር። እተ ክምሰሌሁመ እዛን አው ጅንስ ናይ ሐ ሰኒ ብዜሕ ቱ። ዱብ እንሰ ወንዋይ ነአይሽ ምን እንመጻመ እብ ክሱስ አስማይ፡ ሓባር ወእዛን ንዋይ አክትበት እግሌ ሌትከተብ ቀዴር። እሉ ህዬ እት ንዋይ ሇሀሇ እግሌነ ርዛቅ በሀሌ ነባሪ ቱ።

3. መባሌስ ዔጉሌ

ዎሮት ምን ጽበጥ በሀሌ-ነባሪ መባሌስ ዔጉሌ ቱ። ትግረይት እትሉ መጃሌ እሉ ሰኒ ታጅረት ወስሚት ክምሰሌ ተ ትትአመር። ሰሮም ገላ ሇቀዲምያም ዋሌዳነ (አበውነ ወእማትነ) ሐቴ ጋሪት ድሌ ትሳዴፍ እተ ድሇ በሉስ ሇሀይቦ ዱበ። እግሌ ሇአትፋግዕመ እንዳ ቤሇው ብዜሕ ሌብል። እት ወቅት ሐጪር ወእት ሐቴ ጋሪት እግሌ ሌብሇሶ ሇሌቡለ በሀሌ-ነባሪ ሊከፎት አው ዋገሮት ሌትበሀሌ። እሉ ፍንቱይ መቅዯረት ሇሇሐዚ ፍጥር ናይ ህግያ ቱ። እግሌ መሰሌ እብ መባሌስ ሐጪር እሙር ሊቱ እት ዴዋራት ሽዔብ ነብር ሇዏሇ አቡነ መሐመዴ ተላ ቱ። ህቱ ሐቴ ጋሪት ድሌ ሌርኤ እተ ድሇ በሌስ ዱበ ነብረ። እግሌ መሰሌ ገላ ምን መባሌሱ ንርኤ፤
መዯት ሐቴ አቡነ መሐመዴ ቴላ ወመንተላ አመት እንዳ አሇቦም እት ሕዴ ትከረው። ሇመንተላ ሐከሽ ናይሇ እናስ ክምሰሌ ሰምዏት ዴንግጽት እት እንተ ሀርበት ምኑ። ህቱ ህዬ ክእነ ቤሇ፤
ተክ መንተላ - እንቲ መንተላ ወአነ ሐመዴ ተላ - እት ሕዴ ትከሬነ አዴሕዴ እንዳ ይእንዯላ።
መዯት ሐቴ አቡነ መሐመዴ ተላ እት ገበይ ዎሮት እናስ እንዳ ትከበተዩ፡ ‚ሰይዴነ፡ እሉ ዗ዔ ምን አየ ተዏሇምካሁ? እት ሌብሌ ትሰእሇዩ። አቡነ መሐመዴ ተላ ህዬ እተ ድለ ክእነ በሌሰ፤ እሉ ዗ዔ - ምን ረቢ ገብአ እግሌዬ ርቱዔ ወዴ-ሕንጡጥ (ወዴ ጠሉት) ይሀብኮ ዱቡ ወወዴ ብጉዔ እግሌ ፈታዬ መዏር ምቱዔ ወእግሌ አባዬ በርበሬ ጉዔ። መዯት ሐቴ አቡነ መሐመዴ ተላ፡ እት ገበይ ዎሮት እናስ ትከበተዩ። ህቱ ህዬ እግሇ እናስ፡ ‚ወዴሰብ አየ ትገይስ?‛ ቤሇዩ። ሇእናስ ህዬ፡ ‚ኣውሇት እሳግም ህላኮ፡‛ እት ሌብሌ በሌሰ። ‚ከተሐርስ፡‛ ‚ኢፋሌዬ፡ ይሐርስ።‛ ‚ከሐ ብከ?‛ ‚ምን ንዋይ ሐበት አሇብዬ።‛ ሐቆ እሉ ገዴም፡ አቡነ መሐመዴ ተላ ክእነ ቤሇዩ። ‚ስምዏኒ፡ ገርሀት ኢሌሀርም፡ ወአት ኢበርም፡ ከአፎ ኣውሇት ሇአከርም?‛ እንዳ ቤሇ ክባባይ ገብአ ምኑ። ክእነ መባሌስ ሇቦም አንፋር ብዛሓም ቶም። ከትግረይት እብ ዏገሌ ሇቡ መባሌስ፡ ሕከም ወከሉማት ሰኒ ወአማን ርዛቅት ተ።

4. ግንግር

ግንግር ዱብ ገቢሌ ትግሬ ሰኒ እምርት ወፍቲት ጽበጥ ምን በሀሌ-ነባሪ ተ። ግንር ዏገብ እት ገብእ፡ ዎሮት ነፈር እት አመጅተመዔ ፈዯበ ወአውቀ ምንገብእ ሌትሐላ። ወሐውነአ ምን ገብ ህዬ ሌትገንገር። ግንግር እብ ዒመት ዏገብ በህሇት ቱ። እብ ፍንቱይ እት ወቅት ህዲይ እብ ዛያዯት ትትበሀሌ። ዎሮት ሻብ ምነ አምዔሌ ሇእግሇ ሇሀዳ እንዳ አንበተ አንስ ዏዴ ወሇት ክለ መዋዱቱ ሇዏቅበ። አምዔሇ ህዲዩ ህዬ፡ ሃይባይ ወበዏሌ ዔብረት ሐቆ ዏሇ ሌትሐላ ወሐዋን ሐቆ ገብአ ህዬ ሌትገንገር። ገላ አምሳሊት ናይ ግንግር እግሌ ንርኤ።  

• ወሇት ስብር ወኣምነ - ክሌኤ ሀብናከ በዏሌ ሻምነ
• ሐቆ ሕንሮገቼ ሀብኮከ ኢትግንሐኒ እብ ፍሖከ
• ክሌኤ ሕርበት ወጀኒ - እም መሐመዴ ሰረን ትጀሪ
• ይሐዯግኮ እት አፍተ - እማተ አሐብከ ወሸፍተ
• ፍሊን ሀቦ ምን ሰሜዔ - ረዏዲብ ቤቱ ሇአዯሜዔ
• ወሇት አሸህ ወበዏሌተ - ከሬናክን እት ተሌገ - ተሌገ ሇምነ ኢትፈግረ።
• አነ ገመሌ እት እስኤ - አዯግ አጽአ እት ሌስዓ
• እምበሌ አግዖፎት ሻሻት - ሐበን ይአምር ወፋሳት…።

እሉ ክምሰሌ አምሳሊት ሀዯግናሁ እንዴኢኮን ግንግር ምስሌ ቅሰሱ ክታብ ካምሌ እግሌ ሌትከተብ እቡ ቀዴር። ከእሉመ ዎሮት ምን አርዙቅ ትግረይት ቱ።

5. መዴሐር ሰርቅ ወሬሕ

ዱብ ትግረይት ሇገብአት ሐጀት ከናየ እሱሌ ሀሇ እግሇ። እት ወቅት ዑዴ፡ ሰነት ሐዲስ፡ አመቃርብ፡ ወቅት ስርቀት ወሬሕ ወብዔዴ ሇሌትበሀሌ ጋራት ሰኒ ብዜሕ ቱ። ክም መሰሌ እት ወቅት ሰርቅ ወሬሕ ሇሌትበሀሌ ሀሇ። እማት ወሬሕ ድሌ ሰርቅ፡ እሰሌፍ ሇርኤቱ አንሰይት እንዳ በዯረት መዴሐር ሰርቅ ወሬሕ ትብሌ። ዯሇ ሰምዏተ ህዬ ታክያት አፍ ቤተ እት ትከርኬሕ ዱበ ወሬሕ ሇሐዱስ ትዯሐር ወትዴሕር። ገላ ምኑ ክእነ ምሰሌ፤ ሄሇሌ እምባርክ፡ እብ ላርከ ንባርክ፣ እሇ እዳማንዬ ተ ወእሇ እዳ ገሇብዬ። ወሬሕ ኬር ወበርከት ወሬሕ ሰዏዴ ወበዏሌ ፈዏ ግበእ እግሌነ። ንሒስ እብከ ወኒዘዴ፡ ስደዴነ ሌርሄ ወጋሻይነ ሌእቴ፣ በዏሌ ዏዴነ ሇአጽቤሕ ወዏምሳትነ ቲሇዴ። ሐራስነ ተአትዏትብ ወንሹሽነ ሌዔቤ። ዏቢነ ሇአዲብር፡ ፍርትነ ትዑር ወዒይረትነ ትትፈረር። ያረቢ ምን እኪት አዴሕነነ። ዏስተር ምን ህማመ፡ ምዴር ምን ሇማሙ፡ ፈዲብ ምን ዏገቡ ወሐዋን ምን መርገሙ አውዔሇነ። ሸረ ዔን ትርእየ ወከብዴ ትፈርሀ ክሌአነ። እብ ማሌነ ወአዲምነ ንትጀመዔ ዱብከ፡ እብ ዴስ ወፈዏ ስረቅ እትነ፣ ቶእ፡ ቶእ ዑሪ ወትፈረሪ…።

6. ሕሊይ ትግረይት

ትግረይት እብ ሕሊይ ሰኒ ርዛቅት ወስሜት ተ። እተ ቀዲሚት ሕሊይ ሇሌትበሀሌ ሽዔር ቱ። ፍሊን ሻዔር ቱ ሌትበሀሌ ይዏሇ። ፍሊን ሔሌያይ ቱ ሌትበሀሌ። እብ ሇሐን ሇሇሐላ ህዬ መጎሌያይ ሌቡለ ዏሇው። እብ ፍንቱይ እብ አፍ ሇሌትበሀሌ ሕሊይ ዱብ ትግረይት ክምሰሌ ጽዋር፡ ዏገሌ፡ አምር፡ ቅዴረት፡ ኤማን ወእለ ሇመስሌ ሌትሐሰብ ነብረ። ገቢሌ ትግረ ዱበ ሐሌፈ ሰኖታት ወአስክ እሇ ብዛሓም ሔሌየት ወመጎሌየት ሕሊይ እፍሩይ ቱ። ሕሊዮም እት በሀሌ-ነባሪ ሇሌትሐሰብ ብዛሓም ሔሌየት ወመጎሌየት ሌትአመሮ። ሕሊዮም እትሉ እግሌ ኒበለ ይእንቀዴር። ምናተ፡ አስማዮም እንዳ ዖከርነ እግሌ ንሕሇፍ። እብ ሕሊይ ሇሐን ሇሌትአመሮ ክምሰሌ ከረ ወዴ-አሚር፡ እዴሪስ ከማጀነ፡ ዐስማን ዏሉ፡ መሐመዴ እንደሌ፡ ዏቤ ዏብዯሇ፡ መሐመዴ ዏሉ ኦሌባብ፡ ዐስማን እዴሪስ ዌኤረ፡ መስመር ወዴ-ዑሰ፡ ሓምዴ ዏብዯሇ፡ አብር ስላማን፡ ፋይዴ ብሊሌ፡ ሁመዴ ዏበሊይ፡ እብራሂም ሸሪፍ፡ ወዴ ክኑይ ወእልም ሇምስል ቶም።
ሕሊይ (ሽዔር) ሇሌትአመሮ ህዬ ቅያስ አሇቦም። ምናተ፡ ገላ እግሌ ንስሜ ሰበት ብነ፡ ሳሌሕ ሓምዴ ጅዓፍ፡ ዐመር ወዴ-ባሸቂር፡ ጅምዔ ወዴ ገሊይድስ፡ ገሊይድ ወዴ-ሃኪን፡ ዓዯረት ወዴ-ህዲዴ፡ ዔጄሌ ወዴ ህዲዴ፡ ከንቴባይ ሓምዴ፡ መ/ኖር ወዴ ናይብ፡ እዴሪሳይ ወዴ-ሁመዴ፡ ሓምዴ ስላማን፡ ዐስማን ሳሌሕ፡ ጅምዔ ህብቴስ፡ ዖይነብ ያሲን… ወብዔዲም እልም ሇመስል እግሌ ንስሜ እንቀዴር። እልም ወሇ መሱልም እብ ሕሊዮም ነባሪ ገቢሌ ትግረ ክም ታርፌ እት ታርፌ ክምሰሌ ሇሐሌፍ ወዯው። ሕሊይ እግሌ ገቢሌ መሕበር፡ ዯፍአት፡ ተእሪክ፡ አምር፡ ፈሀም ወዏገሌ ሰበት ገብአ ሔሌየት ሰኒ ሕሹማም ቶም። እሉ ክለ መናፍዔት እሉ ዱብ በሀሌ-ነባሪ ሌትረከብ። ሰበት እሉ፡ በሀሌ ነባሪ በሐር ናይ አምር ቱ እግሌ ሌትበሀሌ ቀዴር። እግሌ መሰሌ፡ እሇን ሇተሌየ እት ክታብ እኖሉትማን ወነፈዔ ወዴ-ዔትማን ሇህሇየ መባሇሳት ሕሊይ (ሽዔር) ትግረይት ንርኤ። እት ዖበን ቅደም እዴሪስ ወዴ-ሃኪን ወሐመዴለሌ ሇሌትበሀል ክሌኦት ሔሌየት ክእነ ትበሀው ሌትበሀሌ። እሰሌፍ ሐመዴለሌ፡ ‚አምር ሕሊይ ሕቆናቱ፡‛ እት ሌብሌ ትፎጀጀ ዱቡ። እዴሪስ ወዴሃኪን ህዬ እተ ድለ ክእነ በሌሰ ዱቡ፤ ሇአምር ሕሊይ ሓቆና ቱ ዱብሚ ቴሇ ሐመዴለሌ ሐላ ዎሮት ወዴ-ገበህ ቱ ወሐላ ዎሮት ዐመር ጥዐም ሐላ ዎሮት አብ ሕመዴ ቱ ወተእ ኢኮን ወግለሌ ዴመሌ ግዴዏት ከሌአተ ወጋሻይ በይን ኢምግደሌ።

ሐመዴለ እብ እንክሩ ክእነ በሌሱ ዱቡ፤

መጽአከነ ወዴ-ሸግራይ ገዴም ትከምከም ወትዲላ ወእግሌ ምን ሕዴ ንእዖም ቱ ወእግሌ ሰኒ ንትሓላ፣ ሕነ ሕሊይቱ መሌሀይነ ሇሕነ ወህቱ ንትጋሜ እብ ከብዴነ እንፍህሙ ወእብ ሕሌቅምነ እንቃኔ ክም እክሌ ንዕብሩ እንዯብዴቡ ወእንፋሬ ክም ፍሶ ነዏሌቡ ክም ዋከትሇ ሕዲላ ሕደግ እሌናቱ እት ዏዴነ፡ መሌሀይ ሇእለ ንትፋኔ ምን ግዴዏት ተላነ፡ ወእት አስማጥነ እንካሬ እብ ምንክቡ ገዴአከ ወዴ-አብ እኩይ ቱ ሌትፈላ እት ምብኣይ ጸንሐከ ክም ስቅሇ ዔርጋላ።
ክእነ እት ሕዴ እት ሌትባሇሶ፡ እዴሪስ ወዴ-ሃኪን ጀግረ ገብእ፡ እግሌ ሐመዴለሌ፡ ‚መሌሀይ መባሌሰት ምስሌዬ እንዳ አዖምከ ምነ፡ ቅዴረት ምንብከ እግሌ እመን፡ ዔጨይ፡ ማይ፡ ወንዋይ ሕላ፡‛ ቤሇዩ። ሐመዴ ለሌ ህዬ ክእነ እት ሌብሌ ሐሇ፤
እመን ወእዴሪስ ጸገም ሇአውሕዴ ኢትአምስሌ ሇመዏር እተ አግባቡ መሕበር እካቱ እት ዔዛሌ ዱብ አካኑ ጸንሐከ ኢሌትአረጽ ወኢሌአብር አባይከ ትሊክፍ እቡ እንዳ ተዒሬ አረዛን ዱብ ሐሉብከ ትከርዩ ቀዳ እከ ወሇሐፍን ሇሞተ ቤቱቱ ከላብ እልም ቱ ሰብ አቅብር አታፍእ ወዴዉ አንስ እቱ ሇአበሽሌ መጠሐን ገብእ ወምዯት ዏርሰት እንዳ ነአሰፍሌ ሰራይር ነዏቅብ እቡ ቀይም እክሌ ድሌ በሽሌ።
ናይ እበንዱ ሰምዏናሀ፡ ናይ ዔጨይ ህዬ ሚ ትብሇነ እት ሌብሌ ክምሰሌ ትሰአሇ ወዴ-ሃኪን፡ ሐመዴለሌ ክእነ ተላ ቤሇ፤
ዔጨይ ምዔርክያት ቱ፣ እምበሌ እቡ ሚ እነብር
ቀጺር ገብእ ወሞረ፣ ቲር ገብእ ወሐክሌ
ንዌ ገብእ ወመግዖም፣ አስክ እሉ ዯረክን
ክሊሌ ገብእ እግሌ ረአስ፣ መጥቅሑ እሳት ሇአፈግር
መተረአስ ወዴዉ ወጢሾ ሇዱበ ነአፈግር
እግሌ አክዋር ጸርቡ ጠቢብ ሊቱ በዏሌ ብስር
እግሌ እንሰ ሐማሳት ወእግሇ አፍሩስ አሸግር።

ወዴ-ሃኪን እብ ሕሊይ ሐመዴ ለሌ ትፈከረ እንዴኢኮን ኢበሌሰ። ሐመዴለሌ ህዬ፡ እብ ዴግማን እግሌ ማይ ወንዋይ ክእነ ሇተላ ሐሇ፤
ማይ ክሇ አርወሐትነ እምበሌ እቡ ሚ እነብር
ዛሊም ዖሌመት ምን ገብእ፡ ሰዏር ቱ ሇእለ ተፈግር
ወሰዏርመ ሐ ትበሌዐ ከእቡ ትገብእ ዏጀግሌ
ግኔ ትወዳ ወዴርቂት፡ ዏንጎ ትወዳ ወሽብር
ጸሊሞ ወመንከ ቀዯም እበን እንበዴር
ስገ ጸዒዱ ጎባሌ መስሌ ዏሸብሌ
ጽረው በቃሪ መርዑ ጋብእ ዖረዛር
ዋካት ሐጫሮ ትመላሕ እከ ወትፈጥር
መዏረይ መቃጥን ዏንጎ ጋብእ ጀሇጅሌ
መራኪት ሇእት ንሳሌ ግቡሌ በዏሇ ሽክር
ሚተ ገብእ ሇተወክ ምን ዏራድ ሚፈግር?
አስክ ጨፍዏ ወሽንተ ወአስክ ቀርነ ወሐክሌ።

እሉ ቀዯም 115 ሰነት ገብእ ሇተሐሇ ሽዔር፡ ብዜሕ ተርጀመቱ ሇኢነአምር ከሉማት ምንመ ብዱቡ። አበውነ ሇቀዲምያም እት ተዏቢር ወወስፍ ሰኒ ትሩዲም ክምሰሌ ዏሇው እግሌ ነኣምር እንቀዴር። ሕሊይ ሌትብሌ ከሉመት ምንኣምረ ኢትትፈሀም ገብእ፣ ሕሊይ እት መዯት በዱር እግሌ ሽዔር ሌትበሀሌ ሰበት ዏሇ እንብሇ ህላነ። ሰበት እሉ፡ ሔሌያይ ድሌ እንብሌ ሻዔር ክምሰሌ ቱ እግሌ ትፈሀሙነ ነሐዚ። እትሉ ወቅት እሉ ሊተ እግሌ ፈናን ትትበሀሌ። ሕሊይ ትግረይት ሇቀዲም እብ ወስፉ ምን ገብእ ወመዒኒሁ ሰኒ ትሩዴ ወሼርሓይ ነብረ። እግሌ መሰሌ እልም ክሌኦት ሰጥር ንርኤ፤
ዔዉር ሰብኡ ወሌዩ ወሕንኪሽ እት ጸገት ሇአተንክብ ክልም-ማ ፈቲ ሇአክዮም ሇበዏሇ ሻሙ ኢረክብ!
እልም ክሌኦት ሰጥር ሻም አክሌአይ ዴቁብ ክምሰሌ ቱ ሇሐብሩነ።

እሉ ምን ዔሌብ ሐቴ አስክ ዔሌብ ስስ ዛር዗ር ሇሀሇ አምሳሊት በሀሌ-ነባሪ (orald traditions) ትግረይት አክሌአዪ ር዗ቅት ክምሰሌ ተ ሇሇአፍህም ቱ። ሰበት እሉ፡ ምንሇ ትፈናተ በሀሌ-ነባሪ እንዳ ትበገስነ፡ እግሌ አጀኒት ሇገብእ አክትበት፡ አፍሊም፡ ተማሲሌ፡ ሞኖልግ ወመሰሌሰሊት እግሌ ንሽቄ እንቀዴር። ሇገብአት ህግየ ርዛቀ በሀሌ-ነባሪሀ ክምሰሌ ቱ እንዳ ፈሀምነ እግሌ ንሕፈ዗፡ ወምን ሐዱስ እንዳ ሸቄናሁ እት ገቢሌ እግሌ ንወዛዐ ሇአስትህሌ።

መከምከሚ

በሀሌ-ነባሪ ትግረይት እግሌ ሀውየትነ፡ ዏገሌነ፡ ቃኑነ፡ ቅዴረትነ ወበሰርነ፡ ሇዖትነ ወአጠዏሚቶነ፡ ሕሊይነ ወሽዔርነ፡ አሌሓና ወስስዑትነ፡ ሌብሰትነ ወጽዋርነ፡ ኣሊት ሙሲቀትነ፡ ጥናብነ ወሰርጎነ ሇሌትረከብ ዱቡ ሇበዛሐ ክፋሌ ናይ ናይ ዒዲት ቱ። ነባሪሁ ሇአብዯ ገቢሌ እሱለ ወዏገለ ሰበት ሇአበዳ እት ዯራበት ተርፍ። ከገም፡ ነባሪ-በበሌ መንፈዏቱ ውቅሌ ክምሰሌ ተ ሰበት ተአመረት UNESCO (ቅስም መጅሌስ ቅራን ኣግሌ ምህሮ፡ ዔለም ወዒዲት) intangible cultural heritage ሇሌብሌ ሰሜት እንዳ ሀበዩ እግሌ ሕፍዖቱ ወምን በዯ እግሌ አዴሐኖቱ ከዴም ሀሇ። ሰበት እሉ፡ ክሌነ መትሃግየት ትግረይት በሀሌ-ነባሪ እግሌ ንሕፈዛ ንትበገስ።

ፊናታት

እሱሌነ ወስርዏትነ እግሌ ኢሌብዳ፡ ዏገሌ ወሌባብ ገቢሌነ እግሌ ሌትሐፈዛ እሉ ሇተላ እግሌ ንውዳ ቀጅብ።

• ዱብ ሇትፈናተ መጃሊት በሀሌ-ነባሪ በሐስ አትጋየሶት ወእሉ መጃሌ እሉ ተምዊሌ ክም ረክብ ውዴየት
• እግሌ አጀኒት ሇገብእ ናይ አዴጋማት ወሐካኪቶ አክትበት ጥብዏት
• አሽዒር ወሕሊይ ቀዲምያም እብ ገበይ አክትበት ወክርን ክምሰሌ ሌትዲላ ውዴየት
• ምን ቅሰስ ነባሪ-በሀሌ ሇትበገሰ አፍሊም፡ ተማሲሌ ወሕሊይ አፍረዮት
• እግሌ ባሕሲን፡ ሔሌየት ወሹዏረ አትናየቶት
• እብ ፍንቱይ ሔሌየት አዋሌዴ አንሳት እግሌ ሌትቀዯማ ክሉፓት ክምሰሌ ሇአፈርየ ውዴየት
• እት መጃሌ ትግረይት ሇከዴመው አንፋር ሸሃዯት ተቅዱር ሂበት ወእብ ማሌ ስዴየት
• እግሇ ዱብ አፍሊም ወተማሲሌ ሇከዴሞ አንፋር እብ ኣሊት ወማሌ ስዴየት
• በርናምጅ በሀሌ-ነባሪ ሇሌትቀዯም ዱበ ቀናት ኢንተርኔት ፍትሐት
• ዱብ ካርጅ ከዴሞ ሇህሇው አንፋር ምስሇ እት ወጠን ሇህሇው ክምሰሌ ሌትራከቦ ወሇሀዴጎ ውዴየት።
• እብ ዒመት ትግረይት እግሌ ትትቀዯም ሐቆ ገብአት ህዬ፡ ዱብ ሕፍዛ ወተውዛዔ በሀሌ-ነባሪ፡ አዲሇዮት አክትበት ወአጠውሮት ሶፍትዌራት እግሌ ንክዯም ወጅብ።
• እብ ፍንቱይ ህዬ ክሉፓት ሕሊይ ትግረይት ክም ፈሬ ውዯየት
• ከገዴም፡ ህግያነ ሀውየትነ፡ ጅንስየትነ፡ ዏገሌነ፡ ሕሽመትነ፡ ሰርጎነ ወሐበነ ሰበት ገብአት እብ ክሇ ሒሇትነ ንክዯም እግሇ።

ትግራት ሄራር ውጡይ እግሌ ዏቦት ትግረይት!

ዓመት እሉ ክቱብ

• እት መህረጃናት ሇትሰጀሇ መቃበሊት ሰብ ዏባዪ
• መቃበሊት ምስሇ ዱብሇ ትፈናተ አቃሉም ሇሌትረከቦ ምኤምረት ዒዲት ትግረይት
• Safeguarding for Intangible Cultral Herritage – UNESCO Guidlines
• ክብት ቃሊት ትግረይት - እብ ሙሰ ኣሮን
• Publication of the Princeton Expedaition Abyssinia – Enno Litman Volume III
• ክታብ ሜራስ - ኣብ ሙሰ ኣሮን ወዯሳላ በረከት - 2010
• ክታብ እፈ - መሓመዴስዑዴ ዐስማን ወመሓመዴእዴሪስ መሐመዴ 2007
• ሇትፈናተ ሇኢትጠብዒ ክቱብ